INTERVJU – dr Srđa Martinović, autor najveće knjige na Balkanu “Bajički vijenac”.
Dr Srđa Martinović Univerzitet Crne Gore, dobitnik najveće državne nagrade, autor 7 monografija i više od 40 naučnih članaka objavljenih u prestižnim domaćim i stranim časopisima. Gostuući predavač na više univerziteta.
IINTERVIJUIŠE – Slobodan Martinović, Argument. 1. Šta Vam je bio cilj kada ste se odlučili da napišete knjigu “Bajički vijenac”?
Ljubav prema porodici, bratstvu i plemenu ponio sam od najranijeg djetinstva iz svog doma, iz priča svog đeda Dušana i oca Dragana kojem sam i posvetio ovu knjigu. Još u ranoj mladosti javila mi se želja da saznam više o Martinovićima i Bajicama. To su bili prvi počeci koji su se nešto kasnije uobličili u potrebu da sačuvam od zaborava ono što su Martinovići bili tokom istorije. Istražujući ulazio sam dve dublje i dalje, taman kad mi se činilo da sam pri samom kraju otvarala su se nova poglavlja, potpuno novi događaji i ličnosti. Više nije bilo natrag, išao sam sve dalje, tonući duboko u arhivsku građu Crne Gore, Rusije, Srbije, Italije ali i tragajući za bogatom građom koja se nalazila u privatnim rukama potomaka. Za pojedinim ličnostima i njihovim potomcima bilo je potrebno tragati više godina jer je raseljena učinjela svoje. Dolazio sam do Martinovića gondoljera u Veneciji, do Martinovića u Gaeti, u Buenos Airesu, zatim u Parizu, Londonu, Sankt Peterburgu, Australiji, da ne govorim koliko ih je u raznim mjestima Srbije. Sa svima njima gradio sam draga prijateljstva i danas održavam kontakte sa više stotina Martinovića širom svijeta, a mnogima sam bio domaćin u svom domu. Na sredini mog rada nijesam ni slutio na što će moje istraživanje i sakupljanje na kraju izaći. Znao sam da je porodica Martinović imala plejadu zaslužnih ljudi, ali ovaj 14-godišnji rad pokazao je da nijesmo ni mogli znati o koliko se to zapravo ličnosti radi. U radu je obrađeno preko 500 uglednih ličnosti. Ljubav prema porodici bila mi je osnovna pokretačka snaga, koja je stvorila nevjerovatan osjećaj potrebe da se odužim na ovaj način precima. Iz velike želje i nastojanja, posljednju godinu javio se i strah u vidu bola u grudima da ovo iz nekog razloga ne bude objavljeno na način na koji želim. Iako sam mlad, javila se neka neobjašnjiva zebnja o trošnosti života koja bi mogla da spriječi objavljivanje. Prosto želio sam da generacije koje dolaze imaju na jednom mjestu sačuvano sve o Martinovića. “Bajički vijenac” je zapravo naučna monografija o Martinovićaima od najstarijih vremena do 1945. godine zasnovana na bogatoj arhivskoj građi. Na kraju izašla je najveća knjiga na Balkanu kako piši novinari i jedna od najvećih komercijalnih knjiga na svijetu. Jedan rođak u šali reče da ni Vindzori nemaju nešto slično, a kod rodbine već se govori o tome ko će da naslijedi primjerak knjige jer polako postaje neka vrsta porodične relikvije i zaista rađena je da bude baš to.
2. Šta su Martinovići i Bajice za Crnu Goru? Odakle vode porekolo Martinovići?
Hvala Vam na ovom pitanju, iako je veoma nezahvalno govoriti o svojoj porodici na takav način, baš u tom pitanju se i krije odgovor na Vaše prethodno pitanje. Cilj je bio da se pokaže što su Martinovići i Bajice bili Crnoj Gori kako je akademik Branko Pavićević, nekadašnji predsjednik CANU-a jednom rekao “Bajice su državotvorni narod”. U cilju izbjegavanja bilo kakve subjektivnosti navešću dva jako važna dijela, pvi – o tome što su drugi rekli o Martinovićima i drugi – o brojkama i podvizima Martinovića. Najbolje je početi od mitropolita i vladara Vasilija Petrovića koji vojvodu Nikolu i kneza Stanoja naziva “slavnim vojskovođama”. Sveti Petar Cetinjski, mitropolit, vladar i svetac piše: „Martinovići ja nemam u koga se bolje pouzdati, kako u vas, da mi vjeru i slogu u zemlju deržite“. Petar II radnju „Gorskog vijenac“ pozicionirao je oko Martinovića kojima je rekao „Spomenik je vašega junaštva Gora Crna i njena sloboda“ kao i „Vile će se grabiti kroz vjekove da vam dostojne vijence sapletu“. Kralj Nikola Petrović je rekao da su Martinovići “oltar pravi na kamen krvavi” kao i “Ljubim vas ja i prvi srcu vas svojim moji hrabri Martinovići”. U Crnoj Gori postoji izreka koju je zabilježio novinar Gligorije Božović i objavio je u Politici 1920-ih godina, a koja kaže “Kad se na Cetinje nadalo Bajice su hvaljeni, a kad se na Cetinje kukalo Bajice su kuđeni”. Božović dalje navodi da su “Bajice najrođeniji rod Njegošima, po predanju i zamahu jedne snažne vrste ljudi”. Govorilo se “da više vrijedi krštenica iz Bajica nego diploma iz Beča” kao i da su “Bajice rođene sa malom maturom”. A kad su se Martinovići ljutili što u vladi Kraljevine Jugoslaviji nema nijedan Crnogorac, kralj Aleksandar, misleći na srodstvo rekao im je: “Pa što će vam ministri kad vi imate kralja”. Velike riječi o njima rekli su i mnogo drugi od mitropolita Mitrofana Bana, Vuka Karadžića, Sima Matavulja, Laze Kostića, Tita, Vladimira Dedijera, Peka Dapčevića, srpskog akademika Kašanina itd.
U drugom dijelu odgovora pomenuo bih činjenicu da su majke trojice vladara Crne Gore, vladike Danila, Petra I i kralja Nikole bile Martinovićke – Slava, Anđuša i Stane. Sveti Petar Cetinjski kad je dolazio u Bajice zavrtao je mantiju, saginjao se i ljubio prag, a na čuđenje ostalih rekao je: “Iz poštovanja prema domu moje mati”. Porodica Martinović preko Petrovića-Njegoš u krvi je povezana sa mnogim dinastijama, tako su velike knjaginje Romanov, knjaginja Njemačke i kraljica Italije unuke Martinovića itd. Ali da navedenim ono što sam htio od 1836. do 1916. godine u borbama i ratovima poginulo je 240 Martinovića, samo u Drugom svjetskom ratu poginulo je njih preko 80, a to su stvari koje se u Crnoj Gori ne zaboravljaju. Zanimljiv je zapis kod srpskog pisca Milorada Medakovića da su Martinovići u bici na Krusima 1796. godine zarobili pašu kojeg su osamarili i poslali natrag kući. Veliku ulogu su Martinovići imali i u pružanju podrške Danilu Petroviću da 1853. godiine dođe na mjesto knjaza i proglasi Crnu Goru Knjaževinom. Odluka o tome donešena je u Bajicama, o čemu detaljno piše Milo Ivanišević u svok tekstu koji je objavio u srpskim novinama 1860-ih. U bici pod Ostrog 8. januara 1853. godine kada je taj manastir branilo svega par stotina ljudi protiv više hiljada osmanskih vojnika, Martinovića je bilo 155, i od ukupno 77 ubijenih neprijatelja, 55 je zasluga Martinovića. U bici za Skadar 1913. godine u jednom snažnom jurišu u samo 15-ak minuta poginulo je čak 17 Martinovića što nije zablježeno u svjetskoj istoriji ratovanja. U Prvom svjetskom ratu četa Martinovića stradala je gotovo 50%. Komandant Prve divizije, na Mojkovcu 7. januara 1916. godine, kao operativni komandat svih snaga bio je general Petar Martinović, kasnije komandant sa Soluna, Dobrudže, Ruskog fronta itd. U dva balkanska rata i Prvom svjetskom ratu od čina potporučnika do đenerala bilo je preko 50 Martinovića, a u periodu od 1880. do 1920. godine njih 130 je završilo gimnaziju, a u istom periodu preko 40 lica je završilo fakultete od Rima, Pariza, Sirakuze, Čikaga, Beča sve do Perovgrada. U stranim armijama bilo je više generala i oficira, a njih 9 borili su se u Rusko-japanskom ratu, u Oktobarskoj revoluciji njih 7, na Verdenu njih nekoliko, a u bici kod Ipsena u kojoj je upotrijebljen prvi bojni otrov teško je ranjen Jovan Martinović. I u Drugom svjetksom ratu Martinovići su učestvovali u svim borbama od Fudžija, osvajanja Berlina, odbrane Moske sve do Treviza. Da ne govorim od 11 vojvoda u nizu, 14 knezova, 18 svještenika, 20 nosilaca zlatne Obilića medalje, više nosilaca po nekolike Karađorđeve zvijezde, Legije časti, Krsta Sv. Đorđa, 6 generala, 4 narodna heroja, 30-ak pukovnika, ministara, predsjednika vlade itd. Sve sam ovo naveo da vidite koliki je put trebalo preći da se sakupe svi ovi podaci.
3. Pisali ste o plemenu, vojsci, crkvi? Da li je to taj crnogorski identitet koji je nestao?
Obrađivao sam rane teme i u samoj monografiji ali i u drugim svojim radovima, baveći se uvijek uzdizanjem vijednosti, traženjem vrijednog i zajedničkog imenitelja, a uvijek pisajući na osnovu dokumenata. Nijesam htio da zalazim u teme koje mogu izazvati bilo kakve polemike. Vojska odnosno vjekovna oružana borba crnogorskih ratnika i gorštaka za odbranu slobode i svoje nezavisnosti stvorila je jednu specifičnu i posebnu dimenziju identiteta koji je karakterističan za Crnu Goru. Slično je sa crkvenim specifičnostima u kojima su vladari puna tri ipo vijeka bili sveštenici, da je decenijski ministar vojni bio po profesiji sveštenik itd. Ne bih rekao da je suštinska odrednica crnogorskog identitea nestala već da je ona i dalje prisutna ali u onoj mjeri u kojoj korespondira sa novim životnim okolnostima koje nameće 21. vijek.
4. U čemu je razlika između srpskog i crnogorskog identiteta?
Bez namjere da presuđujem ili vagama. Polazeći i od najosnovnije društvene zajednice tj. porodice i dva najrođenija brata kada zasnuju svoje porodice i žive u različitim sredinama, pod uticajem drugih faktora, onda nakon izvjesnog vremena možemo govoriti o porodicama sa različitim stilom i načinom života, različitim standardom, pa ako i žive u drugojezičkim sredinama i o različitim kulturama, jeziku itd. Iako previše pojednostavljena, slično je i sa državama i identitetima. Ako uzmemo period posljednjih hiljadu godina, Srbija i Crna Gora živjeli su u jednoj državnoj zajednici 15% vremena u odnosu na ono u kojem su živjeli odvojeno, a kad-kad i sukobljavajući svoje interese. Dok su u Srbiji postojale tri dinastije, u Crnoj Gori su bile četiri dinastije, dok se u Srbiji koristio dinar, u Crnoj Gori to je bio perper, dok je jedan značajan dio vremena Srbija bila monarhija, Crna Gora je bila vladikat i niz drugih stvari. Sve to je vremenom uslovilo da goovrimo o dva zasebna skupa identiteta sa jednim stepenom i sličnosti. Crna Gora je tokom istorije bila dominantno plemeski organizovana, više rodova sačinjavalo je bratstvo, a više njih jedno pleme. Ova organizacija iako ne više formalno snažno je prisutna i u današnjoj svijesti kod Crnogoraca, dok u Srbiji nemamo nešto slično. Evo i danas ova knjiga jeste bratstveničkog tipa, u Crnoj Gori ih je na stotine, a u Srbiji ih ima samo par. Pored plemenske organiazcije, u Crnoj Gori snažna je i veza sa precima, ma kako se ko osjećao, kult predaka je veoma prisutan. Tako prosječni stanovnik Crne Gore zna unazad gotovo 10-ak svojih predaka, zna tačno da vam navede bitku u kojoj se neko njegov istakao ili dobio odlikovanje. Znaju svoju bratstveničku crkvu, odlaze na selo odakle su potekli, obnavljaju svoje stare kuće, održavaju daleke bratstveničke veze i običaje. Isto tako većina današnjih stanovnka pa i oni u najmlađem dobu znaju pleme odakle su, a gotovo da nema dana kad i najmlađi u igri ne izgovore svoje pleme, nagodnjavajući se koje je bolje ili slično. Ljudi se često opredjeljuju i politički i ideološki u odnosu na ono kako se nekada opredeljivao njih otac, đed ili neko dalje. Previše istorije u glavama i u svokodnevnom životu zna itekako i da zasmeta, da koči savremene procese i razvoj. Ipak mislim da istorija treba da bude u rukama znalaca, a da obični građani ne treba da budu toliko njome opterećeni.
Dakle plemenska organizacija koja je i dalje živa, državnost, ratnička istorija, kult oružja i predaka jesu nešto po čemu su ljudi ovog kraja specifični u odnosu na druge. A to su i prepoznavali stranci pa je veliki Đuzepe Garibaldi rekao: “legendarno junaštvo Crnogoraca je čast za čovječanstvo”.Tako recimo najveći francuski pisac Viktor Igo kaže: “Kad sam bio dječak često smo se igrali rata između Crnogoraca i Turaka, a ja sam uvijek birao da budem Crnogorac”. Isto tako nezaobilazna je izjava britanskog premijera “Jedino u crnogorsko-turskim ratovima broj palih Turaka nadmašuje cjelokupnu brojnu snagu crnogorskih vitezova” ili opet njegove riječi: “Crnogorci imaju tvrđe mišljenje …suviše jaki za ovaj svijet..odabrana, plemenita, carska rasa”. Njemački car Vilhem II pred postrojenom njemačkom vojskom koja je 1914. godine odlazila u rat rekao je: “Vojnici, zahtijevam da budete kao Crnogorci na Skadru”. A Žan Pol Sartr rekao je da “13. julski ustanak 1941. godine crnogorskog naroda predstavlja najveličanstveniji događaj u porobljenoj Evropi.”
5. Kako gledate na postojanje prezimena Martinović u drugim religijama?
Zanimljivo pitanje i zaista je tako Martinovića ima i u drugim religijama. Međutim tu je važno razlikovati Martinoviće koji su otišli iz Bajica u raznim vremenskim intervalima pa su iz nekih razloga uzeli drugu religiju i činjenicu da postoje Martinovići koji nemaju veza sa Bajicama. Ali sve podatke o iseljavanju i imenima Martinovići brižljivo čuvaju ma u kojem kraju svijeta bili. Martinovići su rano počeli da se iseljavaju, još krajem 17. vijeka i početkom 18. vijeka, od tih imamo u Mađarskoj doktora i filozofa Ignjata Martinovića, zatim 1754. godine nekoliko Martinovića odlazi u Rusiji, drugih nekoliko ide u Vraku kod Skadra, njih nekoliko 1826. godine u Italiji i tako sve više. Na zaradi je dosta njih boravilo tokom 19. vijeka u Carigradu itd. Martinovića iz Bajica od starije emigracije ima dosta u Srbiji, Rusiji, SAD, Argentini, Parizu, zatim u Peći, Đakovici, a od novije u Australiji i evropskim državama. Samo manji dio je uzeo drugu religiju poput njih nekoliko u Mađarskoj, Italiji i Argentni ali govorimo o vjekovima za nama. Odlazilo se zbog osvete, traganjem za drugim životom i drugih razloga. Za jedan dio znamo pouzdano i da su otišli iz Bajica veoma rano i da su primili islam ali se ne prezivaju više tako i ugledna su porodica koja je dala više begova itd. Kako Martinovići imaju svoj grb iz 1687. godine kako pouzdane podatke imaju o svojim precima još od 1440. godine, imaju svoju porodičnu crkvu, rodoslov i znamenja, onda i oni koji ne mogu sa sigurnošću da dovedu svoje porijklo do njih nastoje da budu makar porijeklom… Ipak napominjem za najveći dio svih iseljavanja imamo precizne podatke i Martinovići ma na kojoj strani svijeta bili međusobno su povezani i nose u sebi taj osjećaj prema porodici. To je i poruka možda za kraj, međusobnoj poštovanja i pomaganja bez obzira na kojem kraju svijeta i bez obzira na ideje i razlike.
